بسر بن ارطاةبُسربن اَرطاة (یا ابی اَرطاة) عُمَیربن عُوَیمِر (یا عُوَیم) یکی از سرداران معاویة بن ابی سفیان بوده است. فهرست مندرجات۲ - نسب بُسر بن اَرطاة ۳ - صحابه بودن بُسر بن اَرطاة ۴ - بسر در فتح شام ۵ - یاری عبدالله بن سعد ۶ - تلقین شرحبیل کلبی ۷ - اهم اقدامات بسر در عهد عثمان ۸ - بُسر در عهد امامت امیرالمومنین ۸.۱ - رویارویی با حضرت علی ۸.۲ - حضور بُسر در جنگ صفین ۸.۳ - لشکرکشی بُسر به یمن ۸.۴ - اقدامات ضدشیعی بُسر ۸.۵ - لشکرکشی بسر به حرمین ۸.۶ - ورود بسر به مدینه ۸.۷ - حرکت به سوی مکه ۸.۸ - حملات بُسر مکه ۸.۹ - فجایع بسر در یمن ۸.۱۰ - اقدامات بُسر در طائف ۸.۱۱ - جنایات بُسر در مناطق یمن ۹ - اقدامات امیرالمومنین در قبال جنایات بُسر ۹.۱ - حوادث بعد از شهادت امیرالمومنین ۹.۲ - رویارویی با سپاه امام حسن ۹.۳ - اقدامات بُسر پس از صلح امام ۱۰ - گفتگوی بُسر و عبیدالله بن عباس ۱۱ - حملات مشتی و صائفه بُسر به روم ۱۲ - نفرین‌کردن حضرت علی ۱۳ - اقوال در سال مرگ بُسر ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - معرفی اجمالیابوعبدالرحمن بسر بن ابی ارطاة بن عمیر که او را بسر بن ارطاة یا بسر بن ارطاة بن ابی ارطاة نیز خوانده‌اند، از تیره بنی عامر بن لؤی قریش بود. مادرش زینب دختر ابرص بن حلیس نیز از همان تیره بود. به گزارش مشهور، تولد بسر دو سال پیش از رحلت پیامبر - صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم - بوده است. [۱۱]
تاریخ الاسلام، ج۵، ص۳۶۸.
برخی وی را صحابی و از راویان حدیث رسول خدا برشمرده‌اند. گزارش‌هایی از حضور وی در فتح شام (۱۳ق.) مؤید این دیدگاه هستند. به گزارش یحیی بن معین ، مردم مدینه صحابی بودن بسر را انکار کرده‌اند. [۱۶]
تاریخ یحیی بن معین، ج۱، ص۱۱۲.
[۱۷]
السنن الکبری، ج۹، ص۱۰۴.
شامیان کوشیده‌اند او را در شمار صحابه قرار دهند.۲ - نسب بُسر بن اَرطاةبُسربن اَرطاة از تیره بنی عامر قریش، و مُکنّی' به ابوعبدالرحمان یا ابوعبدالله بود [۲۱]
کتاب نسب قریش، مصعب بن عبدالله زبیری، ص۴۳۹.
[۲۲]
الطبقات، خلیفة بن خیاط شباب، ج۱، ص۶۰.
[۲۴]
تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۷.
.۳ - صحابه بودن بُسر بن اَرطاةاگرچه مورخان شامی و برخی دیگر، بُسر را از صحابه دانسته اند که پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را درک و از او روایت کرده است [۲۶]
معرفة الصحابه، احمدبن عبدالله ابونعیم، ج۳، ص۱۲۹.
[۲۷]
الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالبر، ج۱، ص۱۵۷.
[۲۹]
سیراعلام النبلاء، محمدبن احمد ذهبی، ج۳، ص۴۰۹.
، اما به گفته محمد بن عمر واقدی، بُسر دو یا سه سال پیش از رحلت رسول اکرم تولد یافت.با توجه به این مطلب، برخی صحابی بودن او را با قاطعیت رد [۳۰]
التاریخ و العلل، ابن معین، ج۲، ص۵۸.
[۳۱]
المعرفة والتاریخ، یعقوب بن سفیان بسوی، ج۲، ص۴۷۸.
[۳۲]
تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، محمدبن احمد ذهبی، ج۴: حوادث و وفیات ۶۱-۸۰ ه، ص۳۶۹.
یا در آن تردید [۳۳]
الکامل فی ضعفاءالرجال، ابن عدی، ج۲، ص۴۳۸-۴۳۹.
کرده اند.بر این اساس، در روایاتی که احتمالاً تحت تأثیر دیدگاه نخست، از حضور بُسر در فتوح صدر اسلام سخن گفته اند، باید احتیاط کرد. ۴ - بسر در فتح شامبر پایه گزارش‌هایی، او در فتح شام به دستور خالد بن ولید به غوطه ، از سرزمین‌های دمشق ، حمله کرد و پس از کشتن مردان که در کنیسه پناه گرفته بودند، زنان ایشان را نزد خالد آورد. [۳۵]
الکامل، ج۲، ص۴۰۹.
برخی بسر را از جمله چهار نفری دانسته‌اند که عمر بن خطاب برای کمک به عمرو بن عاص در فتح مصر (۲۰ق.) برگزید. [۳۶]
تاریخ خلیفه، ص۷۹.
وی به سال ۲۳ق. مناطق فزان و ودان در جنوب طرابلس [۳۸]
المسالک و الممالک، ج۲، ص۶۶۰.
را با صلح به قلمرو مسلمانان افزود. [۴۰]
تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۵۶.
۵ - یاری عبدالله بن سعدبسر در سپاهی که عثمان از مدینه برای یاری عبدالله بن سعد بن ابی سرح ، حکمران مصر و مغرب ، گسیل کرد، شرکت داشت. زمان این ماموریت، سال ۲۷ یا ۲۸ و یا ۲۹ ق. دانسته شده است. [۴۲]
الخراج و صناعة الکتابه، ص۳۴۳.
۶ - تلقین شرحبیل کلبیبسر بن ارطاة از جمله افرادی بود که به دستور معاویه ماموریت یافتند تا به شرحبیل کلبی ، از سرشناسان شام ، تلقین کنند که امام علی - علیه‌السّلام -در قتل عثمان نقش داشته است.در نبرد صفین ، او از فرماندهان معاویه بود [۴۷]
الامامة و السیاسه، ج۱، ص۱۵۰.
[۴۸]
تاریخ الاسلام، ج۳، ص۵۴۷.
و ماموریت یافت تا همراه مردانی از دمشق آب را بر سپاه علی - علیه‌السّلام -ببندند.معاویه در این نبرد، بسر را در برابر قیس بن سعد بن عباده انصاری قرار داد و خواست هر یک از سرداران خود را در برابر یکی از سرداران علی- علیه‌السّلام -قرار دهد تا آنها را از میان ببرند.۷ - اهم اقدامات بسر در عهد عثماندر جریان لشکرکشی های مسلمانان در سال سیزدهم در شام، بُسر به فرمان خالد بن ولید، به روستاهایی در غوطة دمشق حمله کرد. [۵۵]
الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالبر، ج۱، ص۱۵۷.
در ۲۱ که عمرو بن عاص بخشهایی از افریقیه را گشود، به فرمان او، بُسر به حملاتی دست زد که به صلح با مردم وَدّان و فَزّان انجامید [۵۶]
تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۵۶.
اما بسوی حمله به وَدّان را در ۲۶ دانسته است. [۵۷]
المعرفة والتاریخ، یعقوب بن سفیان بسوی، ج۳، ص۳۰۹.
در ۲۳ نیز به لوبیا (لیبی کنونی) لشکر کشید [۵۸]
المعرفة والتاریخ، یعقوب بن سفیان بسوی، ج۳، ص۳۰۷.
و در ۲۷، که عثمان به والی خود در مصر دستور ادامه پیشروی در افریقیه را داد، بُسر همراه با لشکری امدادی، از مدینه بدان سو حرکت کرد. پس از آن، احتمال می رود که بُسر در مصر اقامت گزیده باشد. ۸ - بُسر در عهد امامت امیرالمومنیندر آغاز خلافت امام علی علیه السلام، بُسر در شمار بزرگان عرب ساکن خَرِبْتا (از «کوره» های مصر) هواخواه معاویه و در سلک عثمانیه بود و در آستانه جنگ صفین به معاویه پیوست و از فرماندهان سپاه شد [۶۳]
الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۲، ص۵۱۸.
.۸.۱ - رویارویی با حضرت علیبسر از رویارویی مستقیم با امیر المؤمنین- علیه‌السّلام - اکراه داشت؛ اما آن گاه که ناگزیر به رویارویی با حضرت شد، برای حفظ جان خود همانند عمرو عاص عورت خویش را آشکار کرد.عمروعاص در ماجرای حکمیت از سوی معاویه به عنوان ناظر و حکم تعیین شد. ۸.۲ - حضور بُسر در جنگ صفینوی در نبرد تن به تن با علی علیه السلام با آشکار کردن شرم خویش از مهلکه رهایی یافت [۶۸]
الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالبر، ج۱، ص۱۶۴-۱۶۵.
و در کشاکش با یاران آن حضرت نیز پایداری و شجاعتی ننمود [۷۰]
الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۳، ص۴۲-۴۳.
[۷۱]
الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۳، ص۱۳۲-۱۳۳.
.وی بعداً در زمره نمایندگان سپاه شام در توافقنامه حکمیت حضور یافت و پس از آن همچنان از مشاوران نزدیک و معتمد معاویه بود . ۸.۳ - لشکرکشی بُسر به یمنمعاویه در ادامه حملات سردارانش در عراق، در آغاز ۴۰، بُسر را با سه هزار سپاهی از شام گسیل کرد تا به یمن بتازد [۷۴]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۵۵۴.
[۷۵]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۵۹۱-۶۰۲.
[۷۶]
تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۷.
.این عدد ششصد تن یا بیشتر، ضمن سخنانی از علی علیه السلام می باشد [۸۲]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۵.
.همچنین این تعداد، چهار هزار تن در قول ابن اعثم کوفی می باشد [۸۳]
الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۱.
.هدف از این اقدام، تعقیب و کشتار و غارت شیعه و هواخواهان امیرالمؤمنین و ارعاب مردم و اخذ بیعت از آنان بود [۸۴]
کتاب نسب قریش، مصعب بن عبدالله زبیری، ص۴۳۹.
[۸۵]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۵۹۸-۶۰۰.
[۸۶]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۵۳-۶۵۶.
[۸۷]
تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی.
[۸۸]
الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۱.
.۸.۴ - اقدامات ضدشیعی بُسربا ورود بُسر به مدینه، ابوایّوب انصاری، عامل علی علیه السلام، گریخت، و بُسر با مردم و خصوصاً انصار بدرشتی تمام سخن گفت و آنان را به دلیل کوتاهی کردن در ماجرای قتل عثمان نکوهید و به نام معاویه از مردم بیعت ستاند؛ سپس خانه های انصار را به آتش کشید و پس از گماشتن ابو هریره در مدینه، به مکه رفت [۸۹]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۰۲-۶۰۷.
[۹۰]
مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۲۱۱.
[۹۱]
تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۷-۱۹۸.
.به گفته واقدی، بُسر طی یک ماه اقامت در مدینه، هر که را متهم به شرکت در شورش بر عثمان بود، کشت . وی در مدینه و در راه مکه، به قتل و غارت خزاعه و دیگران پرداخت [۹۵]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۰۸.
[۹۶]
مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۲۱۱.
.۸.۵ - لشکرکشی بسر به حرمینبسر فرماندهی برخی از غارات (شبیخون‌های) معاویه برای ناامن کردن قلمرو امام علی- علیه‌السّلام -را بر عهده داشت. به سال چهل ق. [۹۷]
تاریخ خلیفه، ص۱۲۰.
[۹۸]
الغارات، ج۱، ص۸۹، «مقدمه».
[۹۹]
مروج الذهب، ج۳، ص۲۱.
در راس سپاهی که منتخب خود وی بود و شمار آن ۲۶۰۰ [۱۰۰]
انساب الاشراف، ج۳، ص۲۱۰.
یا ۳۰۰۰ [۱۰۲]
مروج الذهب، ج۳، ص۲۱.
[۱۰۳]
البدایة و النهایه، ج۷، ص۳۲۱.
و یا۴۰۰۰تن گزارش شده، به مکه و مدینه و یمن لشکرکشی کرد. وی به فرمان معاویه ماموریت داشت تا مردم این مناطق را به خلافت او متمایل گرداند و هر که را در طاعت امام علی- علیه‌السّلام -باشد، به قتل برساند. [۱۰۶]
انساب الاشراف، ج۳، ص۲۱۰-۲۱۱.
۸.۶ - ورود بسر به مدینهبسر در آغاز سال ۴۰ق. بدون مقاومت مردم وارد مدینه شد و بر منبر مسجد نبوی [۱۰۷]
مروج الذهب، ج۳، ص۲۱.
[۱۰۸]
السیرة النبویه، ج۲، ص۵۴۹.
مردم را به بهانه قتل عثمان تهدید به کشتن کرد [۱۰۹]
انساب الاشراف، ج۳، ص۲۱۱-۲۱۲.
[۱۱۰]
مروج الذهب، ج۳، ص۲۱.
؛ اما پس از شفاعت عبدالله بن زبیر و یکی از بزرگان قبیله خویش [۱۱۱]
الغارات، ج۲، ص۶۰۸.
از آنها دست برداشت و برای معاویه از آنان بیعت گرفت. [۱۱۴]
مروج الذهب، ج۳، ص۲۱.
[۱۱۵]
السیرة النبویه، ابوحاتم، ج۲، ص۵۴۹.
سپس از بنی سلمه ، از تیره‌های خزرج ، خواست که جابر بن عبدالله انصاری از بزرگان صحابه را نزد وی حاضر کنند. جابر با ام سلمه ، همسر رسول خدا، مشورت کرد و به ناچار تن به بیعت داد. [۱۱۷]
السیرة النبویه، ابوحاتم، ج۲، ص۵۴۹.
بسر خانه‌هایی از انصار و شیعیان امام علی- علیه‌السّلام - [۱۱۸]
الغارات، ج۲، ص۵۵۴.
[۱۱۹]
تاریخ الاسلام، ج۵، ص۳۶۹.
از جمله خانه زرارة بن جرول و رفاعة بن رافع و ابوایوب انصاری را در مدینه ویران کرد یا سوزاند. [۱۲۲]
الغارات، ج۲، ص۶۰۳-۶۰۴.
او در مدت اقامت یک ماهه در مدینه، مسببان و مظنونان به قتل عثمان را کشت [۱۲۴]
تاریخ الاسلام، ج۵، ص۳۶۹.
و چند تن از بنی کعب بن عمرو ، تیره‌ای از خزاعه ، [۱۲۵]
السیرة النبویه، ابن کثیر، ج۱، ص۴۱۱.
[۱۲۶]
انساب الاشراف، ج۱۱، ص۲۱.
را درون چاه انداخت.۸.۷ - حرکت به سوی مکهبسر پیش از حرکت به سوی مکه ، ابوهریره را به عنوان حاکم مدینه منصوب کرد. [۱۲۹]
الغارات، ج۲، ص۶۰۷.
او افرادی بسیار از خزاعه را در مسیر مدینه به مکه [۱۳۰]
مروج الذهب، ج۳، ص۲۲.
کشت و اموالشان را غصب کرد. [۱۳۱]
الغارات، ج۲، ص۶۰۸.
هنگامی که قثم بن عباس ، حکمران امام علی- علیه‌السّلام -در مکه، از لشکرکشی بسر آگاه شد، شهر را ترک کرد. از این رو، بسر بدون هیچ مقاومتی وارد مکه شد و گروهی از قریش را که به دیدار وی رفته بودند، شماتت و به قتل تهدید کرد؛ اما پس از طلب بخشش آنها و یادآوری خویشاوندیشان با وی، آنان را رها کرد. [۱۳۲]
الغارات، ج۲، ص۶۰۸.
بسر در خطبه‌ای، معاویه را سزاوار خلافت دانست و مردم را به کشتن و ویرانی خانه هایشان تهدید کرد [۱۳۳]
الغارات، ج۲، ص۶۰۸.
و از آنها به اجبار برای معاویه بیعت گرفتو شیبة بن عثمان عبدری را حکمران مکه کرد. [۱۳۶]
انساب الاشراف، ج۳، ص۲۱۲.
۸.۸ - حملات بُسر مکهبا نزدیک شدن بُسر به مکه، قُثَم بن عباس، عامل حضرت علی علیه السلام، شهر را ترک کرد و بُسر پس از گماشتن شیبة بن عثمان حجبی [۱۳۸]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۰۸-۶۰۹.
[۱۳۹]
الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۳-۲۳۴.
، به رغم فرمان معاویه [۱۴۰]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۰۰.
، جمعی از خاندان ابی لهب را در مکه از میان برد و به سوی طائف رفت [۱۴۱]
الاغانی، ابوالفرج اصفهانی، ج۱۶، ص۲۶۶.
.۸.۹ - فجایع بسر در یمنسپس به یمن لشکر کشید. وی در راه خود از طائف و نجران گذشت و بسیاری از شیعیان امام علی - علیه‌السّلام -را به قتل رساند.وی در یمن دو پسر خردسال عبیدالله بن عباس ، حکمران امام علی- علیه‌السّلام -را سر برید. [۱۴۳]
انساب الاشراف، ج۳، ص۲۱۳-۲۱۴.
[۱۴۴]
تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۹۸-۱۹۹.
نیز عمرو بن اراکه ، جانشین عبیدالله، را [۱۴۶]
انساب الاشراف، ج۳، ص۲۱۳.
همراه صد تن از بزرگان ایرانیان مقیم یمن به سبب این که فرزندان عبیدالله در منزل ام نعمان دختر بزرج ، از ایرانیان، بودند، به قتل رساند. [۱۴۷]
الغارات، ج۲، ص۶۲۱.
حضرت علی- علیه‌السّلام -با آگاهی از فجایع و قتل‌های بسر وی را نفرین کرد [۱۴۹]
الغارات، ج۲، ص۶۴۰.
و جاریة بن قدامه تمیمی را که دو هزار تن همراه داشت [۱۵۲]
مروج الذهب، ج۳، ص۲۱-۲۲.
راهی یمن کرد. با فرار بسر به شام ، این غائله به پایان رسید. [۱۵۴]
الغارات، ج۲، ص۶۲۳.
او طی این ماموریت در مسیر رفت و برگشت ۳۰ هزار مسلمان را کشت. [۱۵۷]
الغارات، ج۲، ص۶۴۰.
۸.۱۰ - اقدامات بُسر در طائفاو از طائف گروهی را برای کشتار شیعه علی علیه اسلام به تَباله در یمن فرستاد، اما بعداً آنان را امان داد [۱۵۸]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۰۸-۶۱۱.
هر چند به روایت ابن اعثم کوفی [۱۵۹]
الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۴-۲۳۵.
، مردم تباله همگی از پای درآمدند.۸.۱۱ - جنایات بُسر در مناطق یمنبُسر در سَراة نیز جمعی دیگر از یاران حضرت علی علیه السلام را به قتل رساند [۱۶۰]
الاغانی، ابوالفرج اصفهانی، ج۱۶، ص۲۶۶.
و در راه صنعا، دو پسر خردسال عبید الله بن عباس را که نزد بنی کنانه به سر می بردند، سر برید [۱۶۱]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۱۴-۶۱۶.
[۱۶۲]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۱۱-۶۱۳.
[۱۶۳]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۱.
.سپس در نَجران، و مناطقی دیگر از یمن، چون اَرحَب و جُرف و جَیسْان، بسیاری از قبیله همدان و بنی سعد و دیگر شیعیان علی علیه السلام را به طرز فجیعی کشت و زنان آنان را به اسارت گرفت [۱۶۴]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۱۷-۶۱۸.
[۱۶۵]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۰.
[۱۶۶]
تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۸-۱۹۹.
[۱۶۸]
مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۲۱۱.
.چون بُسر به صنعا رسید، عبیدالله بن عباس و سعیدبن نمران به کوفه گریختند و جانشین عبیدالله پس از چندی مقاومت کشته شد [۱۶۹]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۱۸-۶۱۹.
[۱۷۰]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۱.
[۱۷۱]
الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۶.
.شماری از ایرانیان یمن (ابناء) که به روایتی، به دو پسر عبید الله پناه داده بودند، به قتل رسیدند [۱۷۲]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۱.
[۱۷۳]
مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۲۱۱.
.پس از آن، وائل بن حجر، که در ظاهر از یاران علی علیه السلام بود، در رفتاری خیانتکارانه، بُسر را به حضرموت که جمعی از عثمانیه در آنجا بودند، فراخواند که به دنبال آن بسیاری از یاران حضرت علی علیه السلام کشته شدند [۱۷۴]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۹-۶۳۱.
[۱۷۵]
الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۶.
.۹ - اقدامات امیرالمومنین در قبال جنایات بُسرعلی علیه السلام در خطبه ای دو کارگزار خود در یمن را سرزنش کرد و با سخنانی عتاب آمیز مردم را به مقابله با دشمن برانگیخت. جاریة بن قدامه سعدی به دستور آن حضرت، با دو هزار سپاهی از بصره بُسرعت به طرف صنعا حرکت کرد. وهب بن مسعود خثعمی نیز با دو هزار سپاهی از کوفه، در حجاز به او پیوست [۱۷۶]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۳۶.
[۱۷۷]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۱۹-۶۲۰.
[۱۷۸]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۴-۶۲۷.
[۱۷۹]
مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۲۱۱.
[۱۸۰]
مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۳۴۹.
[۱۸۱]
تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۷-۱۹۸.
.جاریه شتابان خود را به یمن رساند و در تعقیب بُسر به حضرموت تاخت. ازینرو بُسر به سرزمین بنی تمیم در یمامه گریخت. ۹.۱ - حوادث بعد از شهادت امیرالمومنینبعد از شهادت علی علیه السلام، جاریه پس از چندی توقف در جرش به مکه و مدینه رفت و از مردم به نام حسن بن علی علیه السلام بیعت گرفت و به کوفه بازگشت [۱۸۲]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۴.
[۱۸۳]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۲۹-۶۳۰.
[۱۸۴]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۳۸-۶۴۰.
[۱۸۵]
تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۱۹۹.
.بُسر نیز بدون دادن تلفات، از راه سماوه به شام رفت. شمار کسانی را که بُسر در رفت و بازگشت به قتل رساند سی هزار تن یا بیشتر دانسته اند [۱۸۷]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۳۹-۶۴۰.
[۱۸۸]
الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۸.
.با این حال، ابن اعثم کوفی در روایتی منحصر به فرد و شگفت انگیز می گوید که بُسر و برخی یارانش پیش از رسیدن به شام، در نبرد با عبیدالله بن عباس کشته شدند و جاریه نیز پس از اخذ بیعت به نام علی علیه السلام، به کوفه نزد آن حضرت برگشت [۱۹۰]
الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج۴، ص۲۳۹-۲۴۰.
[۱۹۱]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۴۰-۶۴۱، پانویس ۴.
.۹.۲ - رویارویی با سپاه امام حسندر ۴۱، پس از شهادت علی علیه السلام، بُسر به همراه معاویه برای رویارویی با حسن بن علی علیه السلام از دمشق عازم عراق شد. بسر در رویارویی لشکر معاویه با سپاه امام حسن - علیه‌السّلام -نیز حضور داشت. منابع از درگیری میان او و قیس بن سعد بن عباده گزارش داده‌اند. [۱۹۳]
انساب الاشراف، ج۳، ص۲۸۴.
وی به سال ۴۱ق. مدتی کوتاه به دستور معاویه فرماندار بصره شد و زبان به دشنام امام علی- علیه‌السّلام -گشود. [۱۹۵]
البدایة و النهایه، ج۸، ص۲۲.
[۱۹۶]
تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۶.
گزارش‌هایی از حضور بسر درجنگ‌های زمستانی [۱۹۷]
تاریخ خلیفه، ص ۱۳۴.
[۱۹۸]
تاریخ خلیفه، ص۱۲۵.
[۲۰۰]
تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۱۱-۱۲.
و تابستانی مسلمانان (۴۳-۵۲ق.) بر ضد روم شرقی حکایت دارد. [۲۰۱]
تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۳۹-۲۴۰.
برخی شرکت بسر در جنگ‌های زمستانی را انکار کرده‌اند.وی همچنین جنگ‌هایی را در دریا بر ضد رومیان فرماندهی کرد. [۲۰۶]
تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۱۱.
وی که فرمانده طلایه سپاه معاویه بود، در برخی درگیریها از سران امام حسن علیه السلام شکست خورد [۲۰۸]
انساب الاشراف، احمدبن یحیی بلاذری، ج۳، ص۳۸.
.۹.۳ - اقدامات بُسر پس از صلح امامدر همان سال، پس از صلح امام حسن علیه السلام با معاویه، که حُمران بن ابان بر بصره چیره شد، معاویه، بُسربن ارطاة را برای دفع او فرستاد، و همچنین دستور قتل فرزندان زیاد، والی حضرت علی علیه السلام در فارس، را داد. بُسر، پسران زیاد را بازداشت کرد و تهدید به قتل نمود، اما در پی وساطت ابوبکره، برادر زیاد، نزد معاویه دست از ایشان بازداشت. پس از آن، بُسر شش ماه در بصره حکومت کرد و سپس در اواخر ۴۱ عزل و عبدالله بن عامر بن کریز به جای او منصوب شد . از روایت متفاوت ثقفی [۲۱۳]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۴۸-۶۵۲.
[۲۱۴]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۶۱.
بر می آید که بُسر پس از آن، با سپاهی به بصره بازگشته و با تهدید از مردم بیعت گرفته و پس از استیفای اموال عبد الله بن عامر، به معاویه پیوسته است.۱۰ - گفتگوی بُسر و عبیدالله بن عباسمنابع از ماجرای گفتگوی بُسر و عبید الله بن عباس در حضور معاویه، و تصمیم عبیدالله به انتقام خون پسرانش از بُسر سخن گفته اند [۲۱۵]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۶۱-۶۶۳.
[۲۱۶]
مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۳۷۱.
.۱۱ - حملات مشتی و صائفه بُسر به رومبعداً بُسر طی سالهای ۴۳، ۴۴، ۴۶، ۵۰، ۵۱و ۵۲، حملاتی زمستانی (مشتی) و تابستانی (صائفه) را گاه از طریق دریا، به سوی سرزمین روم فرماندهی کرد که گفته می شود در برخی از آنها تا قسطنطنیه پیش رفت. هرچند به اعتقاد برخی، بُسر هیچ لشکر کشی زمستانی به سرزمین روم نداشته است [۲۱۹]
تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۲۴۰.
[۲۲۰]
المعرفة والتاریخ، یعقوب بن سفیان بسوی، ج۳، ص۳۱۹.
.پس از این، یادی از بُسر در صحنه حوادث نیست. ۱۲ - نفرین‌کردن حضرت علیبه روایت ثقفی [۲۲۶]
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی، ج۲، ص۶۴۰-۶۴۲.
[۲۲۷]
مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۳۷۱.
سرانجام نفرین حضرت علی علیه السلام گریبانگیر بُسر شد و او عقل خود را از دست داد و دست به کارهای جنون آمیز می زد .۱۳ - اقوال در سال مرگ بُسرمنابع، سال مرگ او را به اختلاف آورده اند؛ به روایت واقدی، بُسر در اواخر ایام معاویه در مدینه مرد. [۲۲۹]
معرفة الصحابه، احمدبن عبدالله ابونعیم، ج۳، ص۱۲۹.
اما به نوشته ذهبی [۲۳۲]
سیراعلام النبلاء، محمدبن احمد ذهبی، ج۳، ص۴۱۱.
او تا ۷۰ در قید حیات بوده است.برخی نیز مرگ او را در ۸۶ در زمان عبد الملک بن مروان [۲۳۵]
الطبقات، خلیفة بن خیاط شباب، ج۱، ص۶۱.
[۲۳۶]
الطبقات، ج۱۱، ص۱۸۶.
[۲۳۷]
تاریخ خلیفه، ص۱۸۵.
[۲۳۸]
انساب الاشراف، ج۱۱، ص۲۷.
و یا ولیدبن عبدالملک [۲۳۹]
مروج الذّهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ج۳، ص۳۷۱.
می دانند.آورده‌اند که بسر هنگام مرگ دیوانه شده بود. ۱۴ - فهرست منابع• ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵-۱۳۸۷/۱۹۶۵-۱۹۶۷، بیروت؛ • ابن اعثم کوفی، الفتوح، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ • ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ • ابن عبد البر، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره (۱۳۸۰/۱۹۶۰)؛ • ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ • ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۰، چاپ محمد احمد دهمان، دمشق (۱۹۶۴)؛ • ابن معین، التاریخ و العلل، چاپ احمد محمد نورسیف، مکه ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛ • ابو الفرج اصفهانی، الاغانی، بیروت؛ • ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین|مقاتل الطالبیّین، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹؛ • احمد بن عبدالله ابو نعیم، معرفة الصحابه، چاپ محمد راضی بن حاج عثمان، ریاض ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸؛ • محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، التاریخ الصغیر|التّاریخ الصغیر، چاپ محمود ابراهیم زاید، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛ • محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، کتاب التاریخ الکبیر، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶)؛ • یعقوب بن سفیان بسوی، المعرفة والتاریخ، چاپ اکرم ضیاء عمری، بغداد ۱۹۷۵-۱۹۷۶؛ • احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمدباقر محمودی، بیروت ۱۳۹۴/ ۱۹۷۴؛ • احمد بن یحیی بلاذری، کتاب فتوح البلدان، چاپ صلاح الدین منجد، قاهره ۱۹۵۶؛ • ابراهیم بن محمد ثقفی، الغارات، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۵ ش؛ • احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، مدینه؛ • محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، ج۴: حوادث و وفیات ۶۱-۸۰ ه، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛ • محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، چاپ محمد نعیم عرقسوسی و مأمون صاغرجی، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛ • مصعب بن عبد الله زبیری، کتاب نسب قریش، چاپ لوی پرووانسال، قاهره ۱۹۵۳؛ • خلیفة بن خیاط شباب، تاریخ خلیفة بن خیاط، چاپ سهیل زکّار، دمشق ۱۹۶۷-۱۹۶۸؛ • خلیفة بن خیاط شباب، الطبقات، چاپ سهیل زکّار، دمشق ۱۹۶۶-۱۹۶۹؛ • محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم والملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲-۱۳۸۷/۱۹۶۲-۱۹۶۷)؛ • محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱؛ • علی بن حسین مسعودی، مروج الذّهب و معادن الجوهر، چاپ شارل پلا، بیروت ۱۹۶۵-۱۹۷۹؛ • نصر بن مزاحم، وقعة صفین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴؛ • احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت؛ • الاخبار الطوال، ابن داود الدینوری (م. ۲۸۲ق.)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، ۱۴۱۲ق. • الارشاد، المفید (م. ۴۱۳ق.)، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق. • الاستیعاب، ابن عبدالبر (م. ۴۶۳ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق. • اسد الغابه، ابن اثیر (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق. • الاصابه، ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق. • الامامة و السیاسه، ابن قتیبه (م. ۲۷۶ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، ۱۴۱۳ق. • انساب الاشراف، البلاذری (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق. • البدایة و النهایه، ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبة المعارف. • بغیة الطلب فی تاریخ حلب، عمر بن احمد ابن العدیم (م. ۶۶۰ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر. • تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون (م. ۸۰۸ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق. • تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، الذهبی (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق. • تاریخ خلیفه، خلیفة بن خیاط (م. ۲۴۰ق.)، به کوشش فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق. • تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، الطبری (م. ۳۱۰ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی. • تاریخ یحیی بن معین، ابن معین (م. ۲۳۳ق.)، به کوشش عبدالله احمد، بیروت، دار القلم. • تاریخ الیعقوبی، احمد بن یعقوب (م. ۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق. • الخراج و صناعة الکتابه، قدامة بن جعفر (م. ۳۳۷ق.)، به کوشش الزبیدی، عراق، دار الرشید، ۱۹۸۱م. • السنن الکبری، البیهقی (م. ۴۵۸ق.)، بیروت، دار الفکر. • السیرة النبویه و اخبار الخلفاء، ابوحاتم تمیمی، بیروت، الکتب الثقافیه، ۱۴۱۷ق. • السیرة النبویه، ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۹۶ق. • شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید (م. ۶۵۶ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق. • الطبقات الکبری، ابن سعد (م. ۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. • فتوح البلدان، البلاذری (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش صلاح الدین، قاهره، النهضة المصریه، ۱۹۵۶م. • الفتوح، ابن اعثم الکوفی (م. ۳۱۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق. • الکامل فی التاریخ، ابن اثیر (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق. • مروج الذهب، المسعودی (م. ۳۴۶ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق. • المسالک و الممالک، ابوعبید البکری (م. ۴۸۷ق.)، به کوشش ادریان فان لیوفن و اندری فیری، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۲م. • معجم البلدان، یاقوت الحموی (م. ۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م. • میزان الاعتدال فی نقد الرجال، الذهبی (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۸۲ق. • نهر الذهب فی تاریخ حلب، کامل حسین الغزی (م. ۱۳۵۱ق.)، به کوشش شوقی و فاخوری، حلب، دار القلم، ۱۴۱۹ق. • وفاء الوفاء، السمهودی (م. ۹۱۱ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م. • وقعة صفین، ابن مزاحم المنقری (م. ۲۱۲ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۴ق. • الغارات، ابراهیم الثقفی الکوفی (م. ۲۸۳ق.)، به کوشش المحدث، بهمن، ۱۳۵۵ش. • جمهرة انساب العرب، ابن حزم (م. ۴۵۶ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بسر بن ارطاة»، شماره۱۳۲۸. حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «بسر بن ارطاة قرشی». |